- CHÓNG MẶT TƯ THẾ KỊCH PHÁT LÀNH TÍNH LÀ GÌ?
Chóng mặt tư thế kịch phát lành tính (BPPV) là nguyên nhân phổ biến nhất của chóng mặt.
- Chóng mặt - cảm giác bản thân hoặc xung quanh xoay vòng.
- Tư thế - bệnh có thể khởi phát do một số tư thế hoặc chuyển động của đầu.
- Kịch phát - bệnh xảy đến bất ngờ, trong thời gian ngắn.
- Lành tính - bệnh không đe dọa đến tính mạng.
Hình ảnh: Giải phẫu ống tai trong. Sỏi tai (các tinh thể) di chuyển từ xoang nang, thường rơi vào ống bán khuyên sau (ống bán khuyên trước hoặc ngang ít gặp hơn). Sự dịch chuyển sỏi tai xảy ra khi đầu di chuyển, kích thích dây thần kinh tiền đình gửi tín hiệu sai đến não tạo ra cảm giác chóng mặt.
- ĐIỀU GÌ XẢY RA TRONG MỘT ĐỢT CHÓNG MẶT TƯ THẾ KỊCH PHÁT LÀNH TÍNH?
Chóng mặt tư thế kịch phát lành tính là một vấn đề cơ học ở tai trong. Nó xảy ra khi một số tinh thể canxi cacbonat (sỏi tai) thường có ở xoang nang bị rơi ra và di chuyển các kênh hình bán nguyệt chứa đầy chất lỏng (bình thường các ống này không có sỏi). Khi một trong các ống này tích lũy đủ sỏi, chúng sẽ cản trở chuyển động bình thường của chất lỏng mà các kênh này sử dụng để cảm nhận chuyển động của đầu, khiến thần kinh tiền đình gửi tín hiệu sai đến não.
Chất lỏng trong các kênh bán nguyệt thường không chịu tác động của trọng lực mà sẽ chuyển động khi đầu di chuyển. Tuy nhiên, các tinh thể chuyển động theo trọng lực, do đó khi chất lỏng này chuyển động, chúng vẫn đứng yên. Từ đó, các đầu dây thần kinh trong ống sẽ bị kích thích và gửi thông báo đến não rằng đầu đang di chuyển, mặc dù không phải vậy. Thông tin sai lệch này không khớp với những gì tai bên kia đang cảm nhận và với những gì mắt đang thấy hoặc với những gì các cơ và khớp đang làm, và thông tin không khớp này được não bộ nhận thức như một cảm giác quay cuồng, hay chóng mặt.
Bình thường các cơn chóng mặt thường kéo dài ít hơn một phút. Giữa các cơn chóng mặt, một số người gần như không có triệu chứng, trong khi những người khác cảm thấy mất thăng bằng hoặc mất cân bằng nhẹ (cảm giác lâng lâng). Điểm mấu chốt là BPPV sẽ không gây cho bệnh nhân chóng mặt liên tục trừ khi bạn chuyển động đầu của mình. Nó sẽ không ảnh hưởng đến thính giác hoặc gây ra các triệu chứng như ngất xỉu, đau đầu hoặc tê như “kim châm”, khó nói hoặc khó phối hợp cử động của bạn.
- NHỮNG AI BỊ ẢNH HƯỞNG?
BPPV khá phổ biến, ước tính trong vòng 1 năm, có khoảng 107/100000 người mắc bệnh và trong dân số có ít nhất 2,4% số người mắc BPPV ít nhất một lần trong đời. Bệnh lý này rất hiếm gặp ở trẻ nhỏ nhưng lại rất thường gặp ở người lớn, đặc biệt là người lớn tuổi. Phần lớn các trường hợp xảy ra mà không có lý do rõ ràng, nhiều người mô tả rằng họ chỉ đơn giản bước xuống giường vào buổi sáng và mọi thứ bắt đầu quay cuồng. Tuy nhiên, một hoặc nhiều yếu tố nguy cơ phối hợp được ghi nhận như chấn thương, đau nửa đầu (migrain), nhiễm trùng tai trong, đái tháo đường, loãng xương.
- BỆNH ĐƯỢC CHẨN ĐOÁN NHƯ THẾ NÀO?
Hình ảnh học thần kinh (như chụp phim MRI) không cần thiết trong chẩn đoán BPPV, bởi vì nó không cho thấy những tinh thể trong các ống bán khuyên. Tuy nhiên, khi bệnh nhân xoay đầu về bên mà tại đó xuất hiện chóng mặt, tại đây các viên sỏi làm tắc nghẽn chuyển động của dòng dịch lỏng trong các ống bán khuyên và tạo ra các tín hiệu lỗi, những tín hiệu sai này làm cho mắt chuyển động theo những hình dạng rất đặc trưng, được gọi là “rung giật nhãn cầu”.
Mối quan hệ giữa tai trong và các cơ của mắt là giữ cho thị trường không thay đổi khi đầu chúng ta di chuyển. Bởi vì những viên tinh thể làm cho não nghĩ bệnh nhân đang di chuyển mặc dù không phải vậy, điều này làm cho mắt di chuyển, và bệnh nhân cảm giác như không gian xung quanh đang xoay vòng. Rung giật nhãn cầu là hệ quả của việc não nhầm lẫn rằng dịch trong các ống bán khuyên chuyển động mặc dù không phải vậy.
Rung giật nhãn cầu sẽ có hình thái chuyển động khác nhau phụ thuộc vào vị trí sỏi tại các ống bán khuyên. Điều này cho phếp bác sĩ có thể xác định được vị trí ống bán khuyên bị tổn thương. Nghiệm pháp Dix-Hallpike hoặc test xoay đầu lợi dụng trọng lực làm di chuyển những viên tinh và khởi phát một cơn chóng măt và rung giật nhãn cầu giúp bác sĩ chẩn đoán bệnh thông qua quan sát chuyển động của mắt.
- ĐIỀU TRỊ BỆNH NHƯ THẾ NÀO?
Nhiều bệnh nhân được sử dụng đơn thuần các thuốc giảm ức chế tiền đình nhằm điều trị triệu chứng trong BPPV, tuy nhiên, không có nhiều khuyến cáo hỗ trợ cho điều trị này. Trong những trường hợp đặc biệt, phẫu thuật có thể được xem xét.
Tuy nhiên, may mắn thay, trong phần lớn trường hợp, BPPV có thế điều trị bằng nghiệm pháp cơ học. Khi bác sĩ chẩn đoán được vị trí ống bán khuyên bị tổn thương, họ sẽ giúp bạn thực hiện một nghiệm pháp đặc biệt. Những nghiệm pháp này sử dụng trọng lực nhằm giúp những viên sỏ quay trở lại xoang nang bằng cách sử dụng một chuỗi các chuyển động đầu của bệnh nhân được gọi là “Nghiệm pháp tái định vị sỏi”.
Một nghiệm pháp được thực hiện trên phần lớn bệnh nhân BPPV được gọi là “nghiệm pháp Epley”. Tuy nhiên, nghiệm pháp này không thực sự hiệu quả với tất cả trường hợp BPPV. Thông thường, khi bác sĩ xác định bệnh nhân có biểu hiện của sỏi tại ống bán khuyên sau (ống bán khuyên thường gây ra BPPV nhất) thông qua rung giật nhãn cầu rất đặc trưng, nghiệm pháp Epley sẽ được thực hiện.
Tuy nhiên nếu bệnh nhân không đáp ứng với nghiệm pháp, cần phải xác định lại chẩn đoán cũng như thực hiện những nghiệm pháp khác.
Trên cơ sở trên, nhiều bệnh nhân được hướng dẫn tự điều trị bằng nghiệm pháp này hoặc được trợ giúp thực hiện bởi những người không được đào tạo để xác định chính xác vị trí ống bán khuyên bị tổn thương. Ngoài ra, trước khi kiểm tra và điều trị BPPV, bác sĩ sẽ đánh giá kĩ khu vực đầu-cổ và đảm bảo bảo chắc chắn rằng an toàn khi thực hiện những nghiệm pháp trên.
- ĐIỀU GÌ SẼ XẢY RA SAU ĐIỀU TRỊ?
Nhiều nghiên cứu cho thấy ảnh hưởng của nghiệm pháp điều trị đối với BPPV, kết quả cho thấy kết quả thành công lên đến 90% sau 1 đến 3 lần thực hiện nghiệm pháp. Tuy nhiên, có thế có nhiều hơn một ống bán khuyên bị tổn thương, đặc biệt sau tổn thương được biết trước (viêm, nhiễm, đái tháo đường,...), trong trường hợp này, bác sĩ thường sẽ xác định và điều trị cùng một lúc.
Bệnh nhân được khuyên tránh một số tư thế đầu trong vài ngày sau khi điều trị.. Ngay cả sau khi các tinh thể trở lại vào xoang nang và cảm giác quay tròn đã ngừng, bệnh nhân thường cảm thấy một số cảm giác nhạy cảm nhẹ còn sót lại với chuyển động cơ thể và không vững, vì vậy điều quan trọng là phải theo dõi với bác sĩ trị liệu tiền đình của bạn để họ có thể đánh giá điều này và cung cấp cho người thân các kỹ thuật tập luyện nhằm để cải thiện những vẫn đề này ngay lập tức.
- BỆNH CÓ TÁI PHÁT KHÔNG?
Tuy lành tính, nhưng tỷ lệ tái phát của BPPV lên đến 50% trong 5 năm, đặc biệt trong trường hợp BPPV có liên quan đến tổn thương được biết trước (viêm, nhiễm, đái tháo đường,...). Thường bệnh sẽ tái phát cùng vị trí với ống bán khuyên lần trước, và nếu đảm bảo an toàn bác sĩ sẽ hướng dẫn bệnh nhân tự điều trị theo những nghiệm pháp đặc hiệu. Tuy nhiên, sẽ là thử thách lớn nếu bệnh nhân tự thực hiện một mình, do đó nhiều người thích đến gặp bác sĩ hơn, đồng thời, cũng nhằm xác định chính xác nghiệm pháp được chỉ định nhằm điều trị tốt nhất. Có những trường hợp bệnh nhân có triệu chứng giống với BPPV tái phát, và cũng bởi vì có nhiều biến thể khác nhau của BPPV, nghiệm pháp có được hiệu quả ở lần đầu tiên không nhất thiết thành công nếu được thực hiện trong lần tiếp theo.
BS. Phùng Văn Ngọc (Khoa Thần Kinh)
